وەڵام بەپرسیارەکانتان!
محمود حــــــلاق ” خاوەنی ئیمتیازی دەنگی کرێکار
کرێکارانی بەڕێز!
لەئەنجامی کۆمەڵێک پرسیارەوە کەئاراستەی دەنگی کرێکارتان کردووە لەزۆربەی ناوچەکانی کوردستانەوە لەسەر گرێبەستی کارەکانتان، ئەگەرچی دەنگی کرێکار لەهەردوو ژمارەکانی (٦٦ و ٦٧) پێشتری خۆیدا بابەتی گرێبەستیکاری لەچەندین خاڵدا ڕوونکردۆتەوە، بەڵام ئەمجارە هەوڵئەدەین بەشێوەیەکی ووردتر بابەتەکە بۆ ئێوە ڕوونبکەینەوە، بەهیوای ئەوەی لەڕێگای ئەم وەڵامانەوە شارەزایی و بەئاگابوونەوەیەک بەدەستبهێنن و بتوانن ئاشنای یاسایکاربن لەسەر هەندێک لەمافە یاساییەکانتان و لەم ڕاستایەشەوە بەراووردی بڕگەو بەندەکانی ئەو گرێبەستە بکەن کاتێک لەگەڵ هەر کۆمپانیاو کارگەیەکدا واژۆی دەکەن.
لەڕاستیدا، هەندێک لەکۆمپانیاو کارگەو ناوەندەکانی کار، گرێبەستیکار کەتێکەڵەیەکە لەیاسایکاری هەرێم لەگەڵ وویست ومەبەستی خۆیدا بەشێوەی گرێبەستێک ئەخاتە بەردەم کرێکارو واژۆی پێدەکات… هەوڵئەدەین لەناواخنی پرسیارەکانتاندا، بەمجۆرەی خوارەوە وەڵامیان بدەینەوە:
یەکەم: کاتێک کرێکار یەکەمین ڕۆژ ئەچیتە سەر کار، هەتا ٣ مانگ لەژێر ناوی تێستکردندا کار بەکرێکار دەکرێت، ئەگەرچی ئەو ماوەی ٣ مانگە یاساییە، بەڵام لەهیچ کارگەو ناوەندێکی کاردا لەکۆنتراکت یان گرێبەستەکەیاندا نەنووسراوە کەکرێکارەکە لەیەکەم ڕۆژی دەستبەکاربوونیەوە ئەبێت ضمان یان دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ بکرێت.. ئەوەش ڕێک پێچەوانەی یاسایکاری هەرێمەو دەبێت لەیەکەم ڕۆژی کارەوە هەتا تێستەکەی تەواو دەبێت دەستەبەری بۆ بکات.. دەستەبەرییەکەش لەسەدا ٥ هەزارە کەکرێکار خۆی ئەبێت بیدات، یان کارگەکە بڕی ٥ هەزاری لەموچەکەی دەبڕێت بۆ دەستەبەرییەکەی(ضمان) و کارگەو کۆمپانیاکەش لەسەدا ١٢ هەزاری مانگانەی بۆ ئەدات، کەکۆی پارەکە لەسەدا حەڤدە(١٧) هەزارە.
دووەم: سەرەڕای ئەوەی کەخاوەنکار بۆی هەیە کرێکار لەسەر کار دەربکات کە لەزۆرینەی گرێبەستی کۆمپانیاو کارگەکاندا هاتووەو ماوەی مانگێک یان کەمتر دانراوە بۆ هەردولا بۆ کۆتاییهێنان بەگرێبەستەکە، بەڵام بەپێچەوانەوە! ئەوە تەنها کرێکارە کەئەتوانێت مۆڵەتی یەک مانگ بدات بەخاوەنکار کەکۆتایی بەکارەکەی ئەهێنیت، بەڵام!
خاوەنکار کاتێک ئەتوانێت کرێکار دەربکات کە سەرپێچییەک دەکات. لەم حاڵەتەدا دەبێت بەڕێگەی فەرمی و بەنوسراو هەم کرێکارەکە ئاگادار بکاتەوە هەم بەڕێوەبەرایەتی کاریش ئاگاداربکاتەوە لەگەڵ هاوپێچکردنی بەڵگەکانی. هەروەها خاوەنکار دەتوانێت کرێکار لەکار دەربکات بەهۆی (تقلیص حجم العمل) واتە کاتێک کارگە بەرهەمی کەمدەبێتەوە بەهەر هۆیەکەوە، بۆنمونە: ئەگە پڕۆژەکەی بەدەر لەتوانای خاوەنکار بێت و وویستی خاوەنکاری تێدانەبوو، یان پڕۆژەکە بەهەر هۆیەوە فەشەل ئەهێنێت یان بەهۆی قەیرانی داراییەوە مایەپووچی ڕادەگەیەنێت، یان لەئەگەری پێوویست بوونی کەمکردنەوەی کرێکاردا بێت، لەم حاڵەتانەداو تەنهاش لەم کاتانەدا خاوەنکار ئەتوانێت کرێکار دەربکات ئەویش وەک ووتمان بەو مەرجەی کەدەبێت هەموو بەڵگەکانی بەنوسراو پێشکەش بەبەڕێوەبەرایەتی کار بکات هەتا ئەوانیش بەدواداچون بکەن لەڕێگای لیژنە تایبەتەکانی خۆیانەوە.
ســـــێیەم: زۆرینەی گرێبەستی کارگەو کۆمپانیاکان بڕی مووچەکەیان بەناوی مووچەی بنەڕەتیەوە نوسیووە بۆنموونە ٤٥٠ هەزار دینار، بەڵام بەپێی یاسای فەرمانگەی دەستەبەری کۆمەڵایەتی، دەبێت ووشەی (بنەڕەت)ی مووچە لاببرێت و بکرێت بە(کۆ)ی مووچەکەو بڕی کۆی مووچەکەش دیاریبکرێت.
چوارەم: دەووترێت موچەی مانگانەی کارمەندو کرێکار چەند لێبڕینێک دەیگرێتەوە بەگوێرەی یاسایکاری عێراقی کەلەیاسایکاری بەرکاری هەرێمیشدا هاتووە، لەوانە: وەکو باجی دڵنیایی کۆمەڵایەتی، باجی دەرامەت و…تاد.. ئەم بڕگەیە کاتێک یاساییە کەموچەکە لەسەروی ملیۆنێکەوە بێت.. بەپێی یاسایکار موچەی کارمەند یان کرێکار لەسەروی ملیۆن یان خوار ملیۆنەوە بێت بۆمەسەلەی دەستەبەری کۆمەڵایەتی جێگیرە(ثابت). بەڵام ئەگەر موچەکە لەخوار ملیۆنەوە بێت، ئەوا هەموو لێبڕینێک نایاساییە.. لێبڕینی موچەش بۆ باجەکان لەسەروی ملیۆنەوە، ڕێژەیەکی کەمی دیاریکراوەو دەتوانرێت مانگانە یان ساڵانە ئەو باجە بدرێت، ئەوەش پەیوەندی بەبەڕێوەبەرایەتیەکانی باجەکانەوە هەیە.
پێـــــنجەم: مەسەلەی کاری زیادە…
کاری زیادە لەڕۆژێکدا بەکاژێرو نیوێک هەژمار دەکرێت، واتە هەر یەک کاژێر کارکردنی زیادە، دەکاتە کاژێرو نیوێک. بۆ نموونە: ئەگەر لەپڕۆژەو کارگەیەکدا نرخی یەک کاژێر کارکردن یەک هەزار دینار بێت، ئەوا نرخی کاژێرێک کاری زیادە دەکاتە هەزارو پێنج سەد دینار.. خۆ ئەگەر کارەکەش لەشەودا بوو، ئەوا یەک کاژێر کارکردن دەبێت بە دەبڵ، واتە ڕۆژێک دەبێت بە دوو ڕۆژو بەم پێـــیەش نرخی یەک کاژێر کار دەبێتە ٢ هەزار دینار.. بەواتایەکی دیکە، یەک کاژێر کارکردنی شەوانە بە دوو کاژێر هەژمار دەکرێت.. دیاریکردنی یەک کاژێر کارکردنی زیادەش بەپێی کاژێری ئەو سەعاتیکارەیە کە کرێکارێک لەماوەی کارکردنی لەکارگەدا کار دەکات، نەک لەخۆوە خاوەنکار دیاری بکات بەبڕێکی دیاریکراو بەپارە.
شەشەم: مەسەلەی پشوو: هەر پشویەکی فەرمی کەحکومەتی هەرێم ڕایدەگەیەنێت، کەرتی تایبەتیش دەگرێتەوەو وەک مادەیەکی یاسایی کاری پێئەکرێت. بەڵام لەئەگەری کارکردنی کارگەو کۆمپانیاکاندا لەو پشوە فەرمیانەدا لەبەر پێوویست بوونی کارکردن، ئەوا دەبێت یەک ڕۆژ بە دوو ڕۆژ هەژمار بکرێت، یان قەرەبووی کرێکارەکە بکرێتەوە.
حەوتەم: ماوەی دەوامکردنی فەرمی ٨ کاژێرەو یاساییە، ٨ کاژێر کارکردنی فیعلییەو بەپێی یاسایکاری ژمارە ٧١ ی ساڵی ١٩٨٧ نانخواردن و حەوانەوە ناچێتە چوارچێوەی سەعاتکارەوە. ئەم بڕگە یاساییە لەبەرئەوەی جەدەل و گفتوگۆی زۆری لەسەرە، ئەگەری زۆرە هەموارو تەعدیل بکرێتەوەو کاتی نانخواردن و حەوانەش بچێتە ناو چوارچێوەی سەعاتکارەوە.
هەشتەم: لەزۆرینەی کارگەو کۆمپانیاو ناوەندیکاردا، گرێبەستیکار ئەشاردرێتەوە یان نایدەن بەکرێکار لەپێناوی ئەوەی نەگاتە دەست لایەنی پەیوەندیدارو بەدواداچوونی بۆ بکرێت.. ئەمە ڕاستەوخۆ دژ یان پێچەوانەی یاسایکاری بەرکاری هەرێمە.. خاوەنکار دەبێت ٣ نوسخە گرێبەستی هەبێت، یەکێکیان لەلای خۆی دەمێنێتەوە، نوسخەی دووەمیان ئەبێت بدات بەکرێکارەکەو سێیەم نوسخەش دەبێت تەسلیم بە بەڕێەوەبەری کارو دەستەبەری کۆمەڵایەتی بکات،،، ئەم ڕێگایەش کرێکار مسۆگەر دەکات لەوەی کە دەستەبەری کۆمەڵایەتی( ضمان) بۆکراوە.
